Zdrowa rodzina – jak ją zdefiniować?

W zdrowej rodzinie relacje między małżonkami są partnerskie, oparte na wspólnych ustaleniach, dotyczących sposobu wychowania dzieci oraz podziału obowiązków. Partnerzy są współodpowiedzialni za rodzinę.

Dom zdrowej rodziny jest miejscem dającym poczucie bezpieczeństwa i akceptacji, przy jednoczesnych jasnych zasadach, co jest dobre, a co złe. Dzięki temu dzieci zdobywają system wartości, który umożliwia im prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie i stworzenie w przyszłości własnej zdrowej rodziny. W końcu to właśnie dom odgrywa podstawową rolę w kształtowaniu zdrowia psychicznego dziecka.

Cechy zdrowej rodziny

1. Zdrowa rodzina jest podstawową jednostką socjalizacji, podczas której dziecko nabywa system wartości i norm

Proces ten wyznacza postawy dziecka wobec ludzi i rzeczy, a także definiuje potrzeby, dążenia i aspiracje np. wartości takie jak:

• dobro
• prawda
• sprawiedliwość
• godność
• szczęście
• wiara
• rodzina
• miłość
• przyjaźń
• kariera zawodowa

Proces socjalizacji trwa całe życie i polega na przygotowaniu dziecka do samodzielnego życia i pełnienia ról społecznych. Dziecko uczy się zachowań społecznych i kształtuje swoją osobowość.

Jest to szeroko rozumiane wychowanie dzieci, które najlepiej dokonuje się przy współudziale obojga rodziców. W proces ten zaangażowane są także inne osoby, np. dziadkowie.

2. Zdrowa rodzina pełni funkcję opiekuńczo-zabezpieczającą, kiedy jej członkowie nie mają możliwości samorealizacji

Polega to na zapewnieniu środków niezbędnych do życia oraz sprawowaniu opieki nad niepełnosprawnymi, chorymi lub starszymi członkami rodziny, którzy ze względu ma wiek i stan zdrowie nie mogą same zaspokoić własnych potrzeb.

3. Daje przestrzeń na rozwój poczucia własnego „ja”, czyli tożsamości, poprzez zdobycie wiedzy na swój temat

Zdrowa rodzina uczy odróżniania:

• własnych wyobrażeń od rzeczywistości
• własnych potrzeb i emocji od potrzeb i emocji innych osób
• swoich poglądów od poglądów innych

Pozwala to przewidywać i planować własne zachowania w różnych sytuacjach życiowych, stanowi podstawę dokonywania wyborów, oceniania siebie, świata i innych.

Umożliwia traktowanie siebie jako osobę odrębną od otoczenia, a jednocześnie z nią w jakiś sposób powiązaną. To świadoma odpowiedź na pytanie: „Kim jestem?”.

4. Zdrowa rodzina zaspokaja potrzeby emocjonalne, co sprzyja wyrażaniu osobowości, czyli siebie samego

Główną potrzebą emocjonalną dziecka jest bezwarunkowa miłość rodziców, która składa się z poniższych potrzeb:

• bezpieczeństwa fizycznego i emocjonalnego
• więzi i przynależności
• akceptacji
• granic
• wsparcia
• bycia ważnym
• bycia docenianym
• szacunku
• potrzeby stymulacji intelektualnej
• potrzeb wyrażania swoich myśli i uczuć
• potrzeb autonomii i samodzielnej eksploracji świata

Rodzina dysfunkcyjna – co to znaczy?

W rodzinie dysfunkcyjnej relacje pomiędzy jej członkami są zaburzone i mają wpływ na ich zdrowie psychiczne i fizyczne. Potrzeby emocjonalne w rodzinie dysfunkcyjnej nie są zaspokajane. Brak w niej odpowiednich warunków do prawidłowego rozwoju dzieci.

Źródłem zaburzeń są konfliktowe relacje między rodzicami oraz ich indywidualne nieprawidłowe funkcjonowanie np.:

• zaburzenia osobowości
• choroby psychiczne
• nałogi
• niedojrzałość emocjonalna
• przerost ambicji itp.

Rodzina to system, więc wystarczy jeden dysfunkcjonalny element – matka, ojciec, związek, aby konsekwencje tego dotykały pozostałych jej członków.

Rodzina dysfunkcyjna – cechy charakterystyczne

Rodzina dysfunkcyjna może przejawiać zachowania dysfunkcyjne, mające różny stopień nasilenia i szkodliwości. Można jednak uznać, że jeśli któreś z nich występuje w rodzinie stale lub często powraca, to mamy do czynienia z rodziną dysfunkcyjną.

Najczęstsze zaburzenia dysfunkcyjne w rodzinie:

1. Nadużywanie bądź uzależnienie od alkoholu, narkotyków, leków (bądź innych środków) przez przynajmniej jednego rodzica. A także narażanie dziecka na widok deprawujących zachowań, np. kradzieży, narkotyzowania się, nierządu.
2. Przemoc domowa w rodzinie dysfunkcyjnej:
   1. fizyczna – bicie, szarpanie, szturchanie
   2. psychiczna (emocjonalna) – nadużycia emocjonalne ze strony rodziców
   3. szantaż emocjonalny wykorzystywanie dziecka w konflikcie z partnerem, częste napięcia i awantury. Długie okresy „cichych dni” między rodzicami. Konflikt wartości, racji i reguł wyznawanych przez rodziców, połączony z wciąganiem w to dzieci, zmuszanie ich do stanięcia po którejś ze stron. Chłód emocjonalny rodziców i brak zainteresowania potrzebami dzieci (bezpieczeństwa, miłości, akceptacji, szacunku itp.).
   4. seksualna (molestowanie, uwodzenie dziecka)
3. Wygórowane wymagania matki i/lub ojca wobec dzieci i związana z tym nadmierna surowość oraz brak wyrozumiałości np.:
   1. przesadne nastawienie na osiągnięcia
   2. zbyt duża ilość narzucanych propozycji/obowiązków
   3. krytyczny stosunek
   4. ciągła dezaprobata rodziców
4. Rywalizacyjna postawa rodziców względem siebie np. o:
   1. względy dziecka
   2. karierę
   3. zarobki

Lub względem dzieci, gdy rodzic nie może zaakceptować faktu, że dziecko robi coś lepiej od niego

5. Tajemnice rodzinne, których trzeba pilnować przed środowiskiem zewnętrznym np. alkoholizm, przemoc itp. W rodzinie dysfunkcyjnej zabrania się ujawniać prawdziwych emocji i myśli.Charakterystyczna postawa dziecka skrywającego tajemnicę:
   1. głowa zwieszona
   2. wzrok utkwiony w nieistniejący punkt
   3. najczęściej komunikowana odpowiedź: „nie wiem”, „nie pamiętam”

Konsekwencją tego jest „zakorzenienie we wstydzie” – dzieci wstydzą się swojej rodziny.

6. Brak poszanowania intymności, indywidualności drugiego człowieka oraz akceptacji dla odmiennych postaw lub opinii.
   Narzucanie autorytetu tzn. „Ma być tak jak mówię!”. Dziecko nie ma prawa do swojego zdania np. to mama wybiera córce ubrania do szkoły, kiedy ona się buntuje jest za to karana.Rodzina dysfunkcyjna nie stwarza warunków do rozwoju jej członków, nie mogą zaspokoić swoich indywidualnych potrzeb. Są one odkładane, aby umożliwić przetrwanie rodzinie. Dlatego w rodzinie dysfunkcyjnej prawie zawsze istnieje jakiś poziom złości i smutku.

7. Rodzina dysfunkcyjna nie ma ustalonych ról i wzorców zachowań np.: wobec braku odpowiedniej opieki rodzicielskiej matka wchodzi w rolę ojca, starsze rodzeństwo pełni rolę rodziców w stosunku do młodszego np. matka jest pijana, więc starsza siostra odbiera rodzeństwo z przedszkola, robi zakupy, gotuje obiad, opiekuje się itp.

8. Brak zgody na okazywanie słabości: „Przestań beczeć, nic się nie stało”. Brak zgody na przeżywanie:
   1. smutku
   2. wstydu
   3. złości
   4. żalu
   5. lęku

9. Rodzina dysfunkcyjna ma zasady, które są sztywne i nie zmieniają się. Ograniczanie swobody przez stosowanie sztywnych reguł (niedopuszczanie do ustępstw od ustalonej praktyki).Takimi zasadami są na ogół:
   1. kontrola – często nadmierna, przekraczająca granice drugiej osoby np. czytanie pamiętników, przeglądanie telefonu, podsłuchiwanie rozmów, śledzenie itp.
   2. nadopiekuńczość – czego konsekwencją jest brak wspierania samodzielności u dziecka, perfekcjonizm

10. Członkowie rodziny dysfunkcyjnej odrzucają granice własnej osoby dla podtrzymania systemu rodziny.
    Jest to równoznaczne z odrzuceniem własnej tożsamości np. negowanie własnych uczuć, przykładowo wstydu czy strachu („tata mnie nie uderzył, po prostu mnie nie zauważył i dlatego swoją ręką dosięgnął mojej twarzy”; „ojciec był bardzo zmęczony, dlatego pomylił łóżka, myślał, że jestem mamą” itp.).Dzięki takiemu zachowaniu zyskuje się iluzję poczucia bezpieczeństwa. Jest to zaprzeczanie, czyli nierejestrowanie rzeczywistości takiej, jaka jest.

Rodzina dysfunkcyjna – jak ją rozpoznać w codziennym życiu?

Wbrew częstej opinii problem ten nie dotyczy wyłącznie rodzin z problemem alkoholowym czy jawną przemocą. Rodzina dysfunkcyjna to pojęcie, którego nie można wiązać wyłącznie
z marginesem społecznym, ponieważ dotyczy również osób zamożnych i wykształconych, które na zewnątrz wydają się dobrze funkcjonować, a tak naprawdę nie radzą sobie
z podstawowymi zadaniami opiekuńczo wychowawczymi.

Nie status społeczny czy majątkowy jest tu wyznacznikiem, ale to, jak dane osoby wywiązują się ze swoich ról społecznych, czy pełnią we właściwy sposób swoje funkcje:

• rodzica
• żony
• męża
• ojca
• matki
• dziecka

Problemy, które się w związku z tym rodzą, są stałe i rzutują na przyszłość dzieci.

1. Dzieci z rodzin dysfunkcyjnych czują się zaniedbywane emocjonalnie np. przez to, że nie poświęca się im wystarczającej uwagi, nie dostają wsparcia, miłości, akceptacji czy nawet codziennego kontaktu.Na przykład ojciec, który każdego wieczoru wraca do domu późnym wieczorem z pracy, następnie ogląda telewizję, tłumacząc, że należy mu się chwila odpoczynku i krzyczy na dziecko, które biega wokół niego, chcąc zwrócić na siebie uwagę.

2. Rodzina dysfunkcyjna może dopuszczać się także zaniedbań natury społecznej, gdy rodzic np. nie kontaktuje się ze szkołą, nie zwraca uwagi, o której godzinie dziecko wraca do domu, z kim się koleguje, jak spędza wolny czas itp.

3. Dzieci potrzebują poczucia bezpieczeństwa. Tymczasem rodzic z rodziny dysfunkcyjnej jest nieprzewidywalny. Może być na przykład opiekuńczy, czuły, sprawiający miłe niespodzianki, a za chwilę odtrąca, jest agresywny (np. dowiedział się, że nie dostanie premii), bo nie radzi sobie z własnymi emocjami i problemami, co odbija się na najmłodszych.

Dziecko zaczyna czuć się winne, jego uczucia zostały zlekceważone i zanegowane. W przyszłości może przestać ufać własnym oczom, uszom, uczuciom, zacznie ukrywać swoje spostrzeżenia.

Dzieciństwo powinno wiązać się ze stabilizacją emocjonalną, poczuciem bezpieczeństwa i poszanowaniem potrzeb najmłodszych członków rodziny.